Jak podaje czasopismo The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, najczęstszym zaburzeniem funkcji tarczycy jest jej niedoczynność. Z kolei choroba Hashimoto jest najczęstszą przyczyną niedoczynności tarczycy, choruje obecnie 5% kobiet oraz 1% mężczyzn w krajach rozwiniętych [1]. Choroba jest dzisiaj prawdziwą plagą która ze względu na ograniczone możliwości leczenia farmakologicznego jest często bagatelizowana, albo co gorsza traktowana jako wymówka stosowana przez kobiety borykające się z problemem nadwagi, co dalej utrudnia skuteczne podejście do leczenia tej choroby.
Chorobę tę można skutecznie leczyć, aby to robić niezbędne jest połączenie leczenia farmakologicznego, dietetycznego oraz wysiłku fizycznego w kontrolowanych warunkach. Zacznijmy jednak od początku:
Za co odpowiada tarczyca?
Tarczyca jest gruczołem dokrewnym, co oznacza, że swoje działanie wywiera poprzez wydzielanie do krwi hormonów- substancji których działanie możemy przyrównać do posłańców przekazujących informacje. W przypadku tarczycy, hormonami tymi będa tyroksyna (T4) i trójjodotyronina (T3). Zarówno T3 jak i T4 działają plejotropowo to znaczy, że swój efekt uzyskują wpływając w różny sposób na wiele tkanek i narządów. Do głównych efektów wpływu hormonów tarczycowych zalicza się [2]:
– stymulacja wzrostu kości długich- znajdujących się głównie w kończynach, warunkujące osiągnięcie ostatecznego, zaprogramowanego w genach wzrostu – zwiększenie zdolności mięśni do korzystania z energii w postaci zarówno cukrów jak i tłuszczy, jednocześnie wspomagają regenerację tkanki. – korzystny wpływ na profil lipidowy- obniżają cholesterol i poziom triglicerydów- zmniejszając tym samym ryzyko miażdżycy. – stymulację wzrostu i dojrzewania trzustki co oznacza, że ich nieprawidłowe stężenia mogą odgrywać rolę w rozwoju cukrzycy. – wspomaganie prawidłowego rozwoju oraz pracy układu nerwowego.
Tyroksyna i trójjodotyronina posiadają swoiste dla siebie receptory w niemal każdej komórce naszego ciała. Różne komórki, w zależności od tego czy mamy do czynienia z neuronem (komórką nerwową) czy miocytem (kom. mięśniowa), mogą w nieco odmienny sposób reagować na sygnał z tarczycy. Jednak pewnym wspólnym zjawiskiem które zachodzi we wszystkich komórkach jest tzw. wzrost podstawowej przemiany materii- innymi słowy t3 i t4 każdej komórce dodają trochę więcej gazu:) Ten zbiorczy efekt jest najbardziej charakterystycznym wpływem tarczycy na nasz organizm, a objawia się między innymi:
– zwiększoną ciepłotą ciała, – przyspieszonymi reakcjami na bodźce – szybszą motoryką jelit i tym samym mniejszą absorpcję składników odżywczych
Jak działają hormony tarczycy?
Hormony, charakteryzują się tym, że działają w niewyobrażalnie małych stężeniach, przez co ich wydzielanie do krwi musi być bardzo precyzyjnie kontrolowane. Tą kontrole uzyskujemy dzięki dwóm mechanizmom. Osi podwzgórze-przysadka- tarczyca oraz sprzężeniu zwrotnemu ujemnemu. Mechanika działania obu jest dosyć skomplikowana, więc aby ją dobrze zrozumieć musimy posłużyć się pewnym porównaniem.
Wyobraźmy sobie nasz układ krwionośny jako taśmociąg o jednokierunkowym ruchu obrotowym (rycina powyżej). Z jednej strony mamy tarczycę- naszego pracownika oraz przysadkę i podwzgórze, które dla uproszczenia obejmiemy jedną kategoria nadzorcy. Dookoła taśmociągu znajdują się pozostałe komórki naszego organizmu. Nasz pracownik wykłada na poruszający się bez przerwy taśmociąg wyprodukowane przez siebie hormony, które następnie zbierane są przez receptory znajdujące się na komórkach rozstawionych wokół taśmociągu, tarczyca sama w sobie „nie wie” ile dokładnie T3 i T4 jest potrzebne, od tego ma swojego nadzorcę, który stoi koło niej i monitoruje ile cząsteczek T3 i T4 nie zostało zużytych. Kiedy stężenie spada, nadzorca wysyła szybko sygnał do gruczołu aby ten ruszył z robotą. Tym sygnałem jest TSH- czyli hormon tyreotropowy, na który wrażliwa jest jedynie sama tarczyca gdyż tylko ona posiada dla niego swoisty receptor. Wysokie stężenia T3 i T4 wyczuwane przez naszego nadzorcę hamują pracę naszego pracownika samoistnie. Tarczyca jest leniwym gruczołem i pracuje tylko wtedy kiedy otrzyma sygnał z przysadki, co sprawia, że ciągła jej stymulacja przez TSH jest konieczna dla prawidłowego funkcjonowania. Ten mechanizm kontrolowania stężenia hormonów przez oś podwzgórze- przysadka- tarczyca nazywamy właśnie sprzężeniem zwrotnym ujemnym sprawia to iż objawy nadczynności tarczycy są dużo rzadsze niż objawy niedoczynności.
Choroba Hashimoto
Choroba Hashimoto objawia się przede wszystkim jako niedoczynność tarczycy z okresowymi “przebłyskami”, kiedy to wydawać się może, że narząd odzyskuje funkcje. dominującymi objawami wywołanej przez Hashimoto niedoczynności tarczycy są:
ciągłe uczucie zimna,
zmęczenie i senność,
depresja,
zaburzenia pamięci,
zwiększenie masy ciała,
zaparcia,
spowolnienie czynności serca
niskie ciśnienie tętnicze,
sucha, łuszcząca się, blada skóra, suche włosy,
zaburzenia miesiączkowania,
Rozwój choroby Hashimoto jest złożony i wieloprzyczynowy. Ogromną rolę w rozwoju choroby odgrywają czynniki genetyczne, badania pokazują, aż 50% korelacji w występowaniu choroby u bliźniąt jednojajowych (szczególnie w przypadku mężczyzn) [3], sporo ale zdecydowanie za mało aby uznać to za jedyną przyczynę. Dużą rolę odgrywają czynniki środowiskowe, w tym:
– Infekcje wirusowe, które naruszają barierę pomiędzy narządami i układem odpornościowym doprowadzają do inwazji limfocytów na własne tkanki. W chaosie walki, niektóre elementy komórkowe jak peroksydaza tarczycowa (TPO) i tyreoglobulina (TG) mogą zostać zostać uznane za wrogie i w konsekwencji organizm zacznie traktować je jak cel ataku. Powastają wówczas przeciwciała anty TPO i anty-TG bardzo charakterystyczne dla tej choroby.
– Jod, składnik hormonów tarczycy, bez niego nasza tarczyca nie może produkować T4 i T3, bez jodu w naszym organizmie nie powstanie nawet jedna cząsteczka tyroksyny- jednakże w krajach rozwiniętych ze względu na jodowanie soli niedobory tego pierwiastka są rzadkością. Pojawił się inny problem- nasze dosalanie potraw spowodowało przeładowanie organizmu jodem [4], nie kumuluje się on w naszych tkankach ale jego zwiększone stężenie może doprowadzać do immunizacji tarczycowych enzymów – możemy sobie to wyobrazić za pomocą prostej analogii – gdzie państwo zaczyna się interesować nagłym wzrostem dochodów przez spółkę do tej pory generującej nieznaczny przychód.
– niedobory witaminy D3 oraz pierwiastków takich jak selen i magnez [5].
Wszystkie osoby dotknięte chorobą Hashimoto powinny suplementować;
Magnez – 400 mg dziennie
Wit D3 – 2000 j dziennie
Selen – dawkowanie w zależności od stężenia we krwi, zwykle 55 ug dziennie. Tutaj należy zaznaczyć, że suplementacja selenu koniecznie musi odbywać się pod kontrolą lekarską, gdyż nadmiar tego pierwiastka w ustroju może dawać objawy podobne do niedoczynności tarczycy, przede wszystkim ze strony włosów i paznokci.
Wysiłek fizyczny w leczeniu niedoczynności tarczycy
Jedynym obecnie dostępnym leczeniem farmakologicznym choroby Hashimoto jest leczenie spowodowanej tą chorobą niedoczynności tarczycy poprzez suplementacje hormonów T3 i T4. Terapia polega na przyjmowaniu jednej tabletki dziennie rano min 30 min przed posiłkiem. Celem takiego postępowania nie jest oczywiście wyleczenie, a jedynie zastąpienie, częściowe lub całkowite, funkcji tarczycy. dawkowanie ustala się na podstawie poziomu TSH (czyli tego jak bardzo przysadka popędza tarczycę do pracy) oraz objawów klinicznych. Zwykle pacjentom przypisuje się dawkę przy której pacjenci pozostają w lekkiej hipotyreozie (niedoczynności) dzięki czemu unika się nieprzyjemnych efektów nadmiaru tych hormonów, takich jak; kołatania serca, agitacja, lęk, zwiększone pocenie się itp. Pozostawia to jednak pacjentów w sytuacji w której zmuszeni są oni funkcjonować z obniżonym poziomem energii, co w dzisiejszym świecie pełnym codziennych wyzwań jest niebagatelnym utrudnieniem.
Na ratunek tym pacjentem przychodzi aerobowy wysiłek fizyczny. W badaniach udowodniono, że regularna aktywność fizyczna (min 3 razy w tygodniu po 60 min), jednocześnie [6]:
znacząco poprawia wrażliwość tkanek na hormony tarczycy – dzięki czemu osiągają one stymulację już przy mniejszych stężeniach T3 i T4
zwiększa ilość hormonów T3 i T4 w obiegu krwionośnym – uwrażliwione tkanki są jeszcze mocniej stymulowane
obniża poziom TSH – dzięki obniżeniu TSH niewydolna tarczyca może trochę “odetchnąć” co w teorii powinno złagodzić proces zapalny toczący się w tym gruczole.
Wysiłek fizyczny należy traktować jak mechanizm żyroskopowy organizmu. tak samo jak w przypadku jazdy na rowerze- im szybciej się poruszamy tym bardziej stabilni jesteśmy. Dlatego tak ważne jest aby osoby dotknięte chorobami, które w sposób podstawowy zaburzają wewnętrzną równowagę organizmu, ruszały się jak najwięcej. Trenerzy którzy pracują z osobami dotkniętymi muszą pamiętać o kilku obostrzeniach dotyczących współpracy z takim klientem[7]:
– należy zwracać uwagę na poziom zmęczenia klienta- należy oceniać poziom zmęczenia poprzez pomiar spoczynkowego tętna (najlepiej HRV) i ciśnienia tętniczego. zarówno przed sesją treningową jak i po sesji, gdyż niezbędne jest monitorowanie zmęczenia długofalowego. Przyjmujemy, że podniesienie tętna spoczynkowego o 10% po 3 kolejnych seriach powinno prowadzić nas w kierunku relaksacji klienta
– temperatura pomieszczenia- osobom z niedoczynnością tarczycy jest bardzo często zimno, szczególnie marzną palce rąk i nóg co może być problemem z utrzymaniem ciężaru lub stabilizacji stopy
– ze względu na problemy związane z wypłukiwaniem magnezu możemy się spodziewać w tej grupie klientów częstszych skurczów mięśni i większej bolesności potreningowej. Należy brać to pod uwagę projektując obciążenie treningowe.
Przypisy:
1. Ane Garmendia Madariaga, Silvia Santos Palacios, Francisco Guillén-Grima, Juan C. Galofré, The Incidence and Prevalence of Thyroid Dysfunction in Europe: A Meta-Analysis, The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, Volume 99, Issue 3, 1 March 2014, Pages 923–931
2. Franco M, Chávez E, Pérez-Méndez O. Pleiotropic effects of thyroid hormones: learning from hypothyroidism. J Thyroid Res. 2011;2011:321030. doi:10.4061/2011/321030
3. Jakob Skov, Jan Calissendorff, Daniel Eriksson, Patrik Magnusson, Olle Kämpe, Sophie Bensing, Ralf Kuja-Halkola, Limited Genetic Overlap Between Overt Hashimoto’s Thyroiditis and Graves’ Disease in Twins: A Population-based Study, The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, Volume 106, Issue 4, April 2021, Pages e1101–e1110
4. Katagiri R, Yuan X, Kobayashi S, Sasaki S. Effect of excess iodine intake on thyroid diseases in different populations: A systematic review and meta-analyses including observational studies. PLoS One. 2017;12(3):e0173722. Published 2017 Mar 10.
5.Ventura M, Melo M, Carrilho F. Selenium and Thyroid Disease: From Pathophysiology to Treatment. Int J Endocrinol. 2017;2017:1297658.
6. Altaye KZ, Mondal S, Legesse K, Abdulkedir M. Effects of aerobic exercise on thyroid hormonal change responses among adolescents with intellectual disabilities. BMJ Open Sport Exerc Med. 2019;5(1):e000524. Published 2019 Jul 23.
7. Jeannette A.C. Lankhaar, Ellen Kemler, Hedwig Hofstetter, Dorine C.M. Collard, Pierre M.J. Zelissen, Janine H. Stubbe & Frank J.G. Backx (2021) Physical activity, sports participation and exercise-related constraints in adult women with primary hypothyroidism treated with thyroid hormone replacement therapy, Journal of Sports Sciences, 39:21, 2493-2502,
Choroba Hashimoto- autoimmunologiczne zapalenie tarczycy.
Jak podaje czasopismo The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, najczęstszym zaburzeniem funkcji tarczycy jest jej niedoczynność. Z kolei choroba Hashimoto jest najczęstszą przyczyną niedoczynności tarczycy, choruje obecnie 5% kobiet oraz 1% mężczyzn w krajach rozwiniętych [1]. Choroba jest dzisiaj prawdziwą plagą która ze względu na ograniczone możliwości leczenia farmakologicznego jest często bagatelizowana, albo co gorsza traktowana jako wymówka stosowana przez kobiety borykające się z problemem nadwagi, co dalej utrudnia skuteczne podejście do leczenia tej choroby.
Chorobę tę można skutecznie leczyć, aby to robić niezbędne jest połączenie leczenia farmakologicznego, dietetycznego oraz wysiłku fizycznego w kontrolowanych warunkach. Zacznijmy jednak od początku:
Za co odpowiada tarczyca?
Tarczyca jest gruczołem dokrewnym, co oznacza, że swoje działanie wywiera poprzez wydzielanie do krwi hormonów- substancji których działanie możemy przyrównać do posłańców przekazujących informacje. W przypadku tarczycy, hormonami tymi będa tyroksyna (T4) i trójjodotyronina (T3). Zarówno T3 jak i T4 działają plejotropowo to znaczy, że swój efekt uzyskują wpływając w różny sposób na wiele tkanek i narządów. Do głównych efektów wpływu hormonów tarczycowych zalicza się [2]:
– stymulacja wzrostu kości długich- znajdujących się głównie w kończynach, warunkujące osiągnięcie ostatecznego, zaprogramowanego w genach wzrostu
– zwiększenie zdolności mięśni do korzystania z energii w postaci zarówno cukrów jak i tłuszczy, jednocześnie wspomagają regenerację tkanki.
– korzystny wpływ na profil lipidowy- obniżają cholesterol i poziom triglicerydów- zmniejszając tym samym ryzyko miażdżycy.
– stymulację wzrostu i dojrzewania trzustki co oznacza, że ich nieprawidłowe stężenia mogą odgrywać rolę w rozwoju cukrzycy.
– wspomaganie prawidłowego rozwoju oraz pracy układu nerwowego.
Tyroksyna i trójjodotyronina posiadają swoiste dla siebie receptory w niemal każdej komórce naszego ciała. Różne komórki, w zależności od tego czy mamy do czynienia z neuronem (komórką nerwową) czy miocytem (kom. mięśniowa), mogą w nieco odmienny sposób reagować na sygnał z tarczycy. Jednak pewnym wspólnym zjawiskiem które zachodzi we wszystkich komórkach jest tzw. wzrost podstawowej przemiany materii- innymi słowy t3 i t4 każdej komórce dodają trochę więcej gazu:) Ten zbiorczy efekt jest najbardziej charakterystycznym wpływem tarczycy na nasz organizm, a objawia się między innymi:
– zwiększoną ciepłotą ciała,
– przyspieszonymi reakcjami na bodźce
– szybszą motoryką jelit i tym samym mniejszą absorpcję składników odżywczych
Jak działają hormony tarczycy?
Hormony, charakteryzują się tym, że działają w niewyobrażalnie małych stężeniach, przez co ich wydzielanie do krwi musi być bardzo precyzyjnie kontrolowane. Tą kontrole uzyskujemy dzięki dwóm mechanizmom. Osi podwzgórze-przysadka- tarczyca oraz sprzężeniu zwrotnemu ujemnemu. Mechanika działania obu jest dosyć skomplikowana, więc aby ją dobrze zrozumieć musimy posłużyć się pewnym porównaniem.
Wyobraźmy sobie nasz układ krwionośny jako taśmociąg o jednokierunkowym ruchu obrotowym (rycina powyżej). Z jednej strony mamy tarczycę- naszego pracownika oraz przysadkę i podwzgórze, które dla uproszczenia obejmiemy jedną kategoria nadzorcy. Dookoła taśmociągu znajdują się pozostałe komórki naszego organizmu. Nasz pracownik wykłada na poruszający się bez przerwy taśmociąg wyprodukowane przez siebie hormony, które następnie zbierane są przez receptory znajdujące się na komórkach rozstawionych wokół taśmociągu, tarczyca sama w sobie „nie wie” ile dokładnie T3 i T4 jest potrzebne, od tego ma swojego nadzorcę, który stoi koło niej i monitoruje ile cząsteczek T3 i T4 nie zostało zużytych. Kiedy stężenie spada, nadzorca wysyła szybko sygnał do gruczołu aby ten ruszył z robotą. Tym sygnałem jest TSH- czyli hormon tyreotropowy, na który wrażliwa jest jedynie sama tarczyca gdyż tylko ona posiada dla niego swoisty receptor. Wysokie stężenia T3 i T4 wyczuwane przez naszego nadzorcę hamują pracę naszego pracownika samoistnie. Tarczyca jest leniwym gruczołem i pracuje tylko wtedy kiedy otrzyma sygnał z przysadki, co sprawia, że ciągła jej stymulacja przez TSH jest konieczna dla prawidłowego funkcjonowania. Ten mechanizm kontrolowania stężenia hormonów przez oś podwzgórze- przysadka- tarczyca nazywamy właśnie sprzężeniem zwrotnym ujemnym sprawia to iż objawy nadczynności tarczycy są dużo rzadsze niż objawy niedoczynności.
Choroba Hashimoto
Choroba Hashimoto objawia się przede wszystkim jako niedoczynność tarczycy z okresowymi “przebłyskami”, kiedy to wydawać się może, że narząd odzyskuje funkcje. dominującymi objawami wywołanej przez Hashimoto niedoczynności tarczycy są:
Rozwój choroby Hashimoto jest złożony i wieloprzyczynowy. Ogromną rolę w rozwoju choroby odgrywają czynniki genetyczne, badania pokazują, aż 50% korelacji w występowaniu choroby u bliźniąt jednojajowych (szczególnie w przypadku mężczyzn) [3], sporo ale zdecydowanie za mało aby uznać to za jedyną przyczynę. Dużą rolę odgrywają czynniki środowiskowe, w tym:
– Infekcje wirusowe, które naruszają barierę pomiędzy narządami i układem odpornościowym doprowadzają do inwazji limfocytów na własne tkanki. W chaosie walki, niektóre elementy komórkowe jak peroksydaza tarczycowa (TPO) i tyreoglobulina (TG) mogą zostać zostać uznane za wrogie i w konsekwencji organizm zacznie traktować je jak cel ataku. Powastają wówczas przeciwciała anty TPO i anty-TG bardzo charakterystyczne dla tej choroby.
– Jod, składnik hormonów tarczycy, bez niego nasza tarczyca nie może produkować T4 i T3, bez jodu w naszym organizmie nie powstanie nawet jedna cząsteczka tyroksyny- jednakże w krajach rozwiniętych ze względu na jodowanie soli niedobory tego pierwiastka są rzadkością. Pojawił się inny problem- nasze dosalanie potraw spowodowało przeładowanie organizmu jodem [4], nie kumuluje się on w naszych tkankach ale jego zwiększone stężenie może doprowadzać do immunizacji tarczycowych enzymów – możemy sobie to wyobrazić za pomocą prostej analogii – gdzie państwo zaczyna się interesować nagłym wzrostem dochodów przez spółkę do tej pory generującej nieznaczny przychód.
– niedobory witaminy D3 oraz pierwiastków takich jak selen i magnez [5].
Wszystkie osoby dotknięte chorobą Hashimoto powinny suplementować;
Wysiłek fizyczny w leczeniu niedoczynności tarczycy
Jedynym obecnie dostępnym leczeniem farmakologicznym choroby Hashimoto jest leczenie spowodowanej tą chorobą niedoczynności tarczycy poprzez suplementacje hormonów T3 i T4. Terapia polega na przyjmowaniu jednej tabletki dziennie rano min 30 min przed posiłkiem. Celem takiego postępowania nie jest oczywiście wyleczenie, a jedynie zastąpienie, częściowe lub całkowite, funkcji tarczycy. dawkowanie ustala się na podstawie poziomu TSH (czyli tego jak bardzo przysadka popędza tarczycę do pracy) oraz objawów klinicznych. Zwykle pacjentom przypisuje się dawkę przy której pacjenci pozostają w lekkiej hipotyreozie (niedoczynności) dzięki czemu unika się nieprzyjemnych efektów nadmiaru tych hormonów, takich jak; kołatania serca, agitacja, lęk, zwiększone pocenie się itp. Pozostawia to jednak pacjentów w sytuacji w której zmuszeni są oni funkcjonować z obniżonym poziomem energii, co w dzisiejszym świecie pełnym codziennych wyzwań jest niebagatelnym utrudnieniem.
Na ratunek tym pacjentem przychodzi aerobowy wysiłek fizyczny. W badaniach udowodniono, że regularna aktywność fizyczna (min 3 razy w tygodniu po 60 min), jednocześnie [6]:
Wysiłek fizyczny należy traktować jak mechanizm żyroskopowy organizmu. tak samo jak w przypadku jazdy na rowerze- im szybciej się poruszamy tym bardziej stabilni jesteśmy. Dlatego tak ważne jest aby osoby dotknięte chorobami, które w sposób podstawowy zaburzają wewnętrzną równowagę organizmu, ruszały się jak najwięcej. Trenerzy którzy pracują z osobami dotkniętymi muszą pamiętać o kilku obostrzeniach dotyczących współpracy z takim klientem[7]:
– należy zwracać uwagę na poziom zmęczenia klienta- należy oceniać poziom zmęczenia poprzez pomiar spoczynkowego tętna (najlepiej HRV) i ciśnienia tętniczego. zarówno przed sesją treningową jak i po sesji, gdyż niezbędne jest monitorowanie zmęczenia długofalowego. Przyjmujemy, że podniesienie tętna spoczynkowego o 10% po 3 kolejnych seriach powinno prowadzić nas w kierunku relaksacji klienta
– temperatura pomieszczenia- osobom z niedoczynnością tarczycy jest bardzo często zimno, szczególnie marzną palce rąk i nóg co może być problemem z utrzymaniem ciężaru lub stabilizacji stopy
– ze względu na problemy związane z wypłukiwaniem magnezu możemy się spodziewać w tej grupie klientów częstszych skurczów mięśni i większej bolesności potreningowej. Należy brać to pod uwagę projektując obciążenie treningowe.
Przypisy:
1. Ane Garmendia Madariaga, Silvia Santos Palacios, Francisco Guillén-Grima, Juan C. Galofré, The Incidence and Prevalence of Thyroid Dysfunction in Europe: A Meta-Analysis, The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, Volume 99, Issue 3, 1 March 2014, Pages 923–931
2. Franco M, Chávez E, Pérez-Méndez O. Pleiotropic effects of thyroid hormones: learning from hypothyroidism. J Thyroid Res. 2011;2011:321030. doi:10.4061/2011/321030
3. Jakob Skov, Jan Calissendorff, Daniel Eriksson, Patrik Magnusson, Olle Kämpe, Sophie Bensing, Ralf Kuja-Halkola, Limited Genetic Overlap Between Overt Hashimoto’s Thyroiditis and Graves’ Disease in Twins: A Population-based Study, The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, Volume 106, Issue 4, April 2021, Pages e1101–e1110
4. Katagiri R, Yuan X, Kobayashi S, Sasaki S. Effect of excess iodine intake on thyroid diseases in different populations: A systematic review and meta-analyses including observational studies. PLoS One. 2017;12(3):e0173722. Published 2017 Mar 10.
5.Ventura M, Melo M, Carrilho F. Selenium and Thyroid Disease: From Pathophysiology to Treatment. Int J Endocrinol. 2017;2017:1297658.
6. Altaye KZ, Mondal S, Legesse K, Abdulkedir M. Effects of aerobic exercise on thyroid hormonal change responses among adolescents with intellectual disabilities. BMJ Open Sport Exerc Med. 2019;5(1):e000524. Published 2019 Jul 23.
7. Jeannette A.C. Lankhaar, Ellen Kemler, Hedwig Hofstetter, Dorine C.M. Collard, Pierre M.J. Zelissen, Janine H. Stubbe & Frank J.G. Backx (2021) Physical activity, sports participation and exercise-related constraints in adult women with primary hypothyroidism treated with thyroid hormone replacement therapy, Journal of Sports Sciences, 39:21, 2493-2502,
lek. Adam Górecki – Gomoła
trener personalny TI health club